In humanitaire hulp gaat het vaak over nood die direct te zien is en waar je meteen iets aan kunt doen. Bijvoorbeeld een huis dat herbouwd moet worden of een gemeenschap die veilig drinkwater nodig heeft. Daarmee kun je tastbare, nauwkeurige resultaten behalen. Bij mentale gezondheid ligt dat anders, omdat de uitkomsten niet direct zichtbaar of meetbaar zijn. Het duurt langer, soms meerdere jaren, voordat je kunt zien dat een individu of een gemeenschap hersteld is en mentaal weer weerbaar is.
Daarnaast spelen ook vooroordelen rondom geestelijke gezondheid mee, die zie je ook nog in de westerse landen. Praten over je mentale gezondheid is voor velen nog steeds lastig vanwege het taboe dat erop rust. We vermijden dat liever en doen alsof er niks aan de hand is. Dit heeft ook zijn weerslag op hulporganisaties.
Maar er is vooruitgang. Door de pandemie is er meer bewustzijn gekomen en wordt er meer gesproken over mentale gezondheid. Lockdowns, isolatie, eenzaamheid… Voor veel mensen is het misschien voor het eerst duidelijk geworden hoe omstandigheden onze geestelijke gezondheid beïnvloeden, maar vooral ook hoe belangrijk onze mentale gezondheid is.
Een groep vrouwen komt bijeen voor een geestelijke gezondheidssessie in het oosten van Amman, Jordanië, oktober 2019. ©Medair
Waarom is geestelijke gezondheid net zo belangrijk als lichamelijke gezondheid?
Je kunt ze niet van elkaar scheiden, want ze beïnvloeden elkaar. Als je neerslachtig, bang of getraumatiseerd bent, dan raakt dat aan je dagelijkse functioneren. Zelfs je afweersysteem kan daaronder lijden. Maar ook als je een lichamelijke aandoening hebt of plotseling ziek wordt – bijvoorbeeld een handicap of kanker – dan heeft dat gevolgen voor je geestelijke gezondheid. Je moet dan leren hoe je je leven aanpast aan de nieuwe situatie en dat kan een zware belasting zijn. Er is geen gezondheid zonder geestelijke gezondheid, wordt wel gezegd.
Wat voegt geestelijke gezondheidszorg toe aan humanitaire hulpverlening?
We hebben allemaal een veilig huis, schoon water en voedsel nodig. Dat zijn de essentiële dingen. Maar zelfs als we dat hebben, kunnen we ons nog steeds slecht of depressief voelen. Om mensen te helpen is meer nodig dan alleen veilig onderdak en eten, zeker als ze traumatische dingen hebben doorgemaakt. Ooit vertelde een collega mij over een man in Kosovo. Die zei tegen hem: ‘Het is geweldig dat je onze huizen komt herbouwen. Maar wie zal ons helpen onze geest weer op te bouwen?’ Die uitspraak vat het mijns inziens heel goed samen. Je kunt een gemeenschap steen voor steen herbouwen, maar als je niets doet aan de mentale gezondheid, dan sla je de plank mis.
Je adviseert humanitair werkers in verschillende landen over mentale gezondheid. Kies je een andere benadering afhankelijk van het land of de crisissituatie?
Net als alle humanitaire hulp, moet ook mentale gezondheid en psychosociale zorg aangepast worden aan de cultuur en de context. Je kunt er niet van uitgaan dat iedereen op de hele wereld net zo reageert als jij. Elke context, elke gemeenschap kan zeer verschillend zijn, daar moet je rekening mee houden. Bijvoorbeeld hoe mensen zich het liefst uitdrukken. Of hoe ze omgaan met verlies en rouw. Hoe zorgen ze voor veerkracht om om te gaan met hun traumatische ervaringen? Dat zijn vragen die je moet stellen. Het begint met luisteren naar de mensen, je moet er niet van uitgaan dat je de antwoorden al hebt en weet hoe het zit.
Medair richt zich op noodhulp. Mentale gezondheid blijft in een mensenleven steeds opnieuw terugkomen. Hoe kun je ervoor zorgen dat geestelijke gezondheidszorg die we bieden duurzaam is?
Ik weet eerlijk gezegd niet of we dat kunnen. Wat we wel kunnen, is mensen toerusten zodat ze beter met de uitdagingen van het leven om kunnen gaan. Als je een nieuw huis voor iemand bouwt, weet je ook niet of het duurzaam is. Het zou bij een nieuw conflict verwoest kunnen worden. Maar als de mensen ook een training in metselen hebben gekregen, dan zijn ze in staat om het huis zelf te herbouwen. Op die manier kun je mensen ook technieken en handvatten geven om hun geestelijke gezondheid te onderhouden, zodat ze zichzelf mentaal kunnen herbouwen. Misschien veranderen hun omstandigheden niet, maar met de juiste hulpmiddelen kunnen ze zich wel aanpassen en er beter mee omgaan. We geven de mensen als het ware een handleiding waarmee ze hun leven weer kunnen opbouwen.
Een Medair-vrijwilliger bespreekt de resultaten van een oefening tijdens een psychosociale zorgsessie in Amman, Jordanië in maart 2020. ©Medair
Op welke concrete manieren doe je dat?
De samenwerking met plaatselijke organisaties en gemeenschappen is daarbij heel belangrijk. We sluiten in ons werk aan bij bestaande structuren, zoals een ministerie van volksgezondheid of maatschappelijke organisaties. Op die manier proberen we ervoor te zorgen dat de kennis en kunde toegankelijk blijft in de gemeenschap, ook wanneer onze tijdelijke interventie voorbij is.
Een ander element zijn de lotgenotengroepen, waar mensen die voor dezelfde uitdagingen staan bij elkaar komen. Het is goed om je realiseren dat een groot deel van de geestelijke gezondheidszorg niet door specialisten uitgevoerd hoeft te worden. Er kan heel veel gedaan worden op gemeenschapsniveau door families, vrienden en buren. Daarom zijn die lotgenotengroepen zo belangrijk. Daardoor ontstaat er een systeem voor ondersteuning in de gemeenschap. Mensen weten dan op wie ze kunnen terugvallen als het moeilijk wordt.
Maar dit is nog steeds werk in uitvoering. Er moet nog veel gebeuren, maar ik ben ervan overtuigd dat we de goede kant opgaan. Mentale gezondheid heeft de afgelopen tijd meer aandacht gekregen, en dat verdient het ook.
Riët Kroeze is momenteel senior-adviseur mentale gezondheids- en psychosociale zorg van Medair en werkt vanuit Nederland. Ze is in 2006 bij Medair gaan werken.
Medair is een internationale hulporganisatie die noodhulp en herstel brengt naar families die kwetsbaar zijn geworden door natuurrampen, conflicten en andere crises. Voor deze inhoud is gebruik gemaakt van informatie van Medair-medewerkers in het veld en op het hoofdkantoor. De zienswijzen in dit bericht vallen onder de verantwoordelijkheid van Medair en dienen op geen enkele wijze beschouwd te worden als de officiële opvatting van enige andere organisatie.
